ปฏิกิริยาร่างกายต่อต้านอวัยวะใหม่ (Transplant rejection)
- โดย ศาสตราจารย์เกียรติคุณ แพทย์หญิง พวงทอง ไกรพิบูลย์
- 16 กันยายน 2560
- Tweet
- ยากดภูมิคุ้มกัน(Immunosuppressants or Immunosuppressive agents)
- การปลูกถ่ายสเต็มเซลล์จากเลือด การปลูกถ่ายไขกระดูกในโรคมะเร็ง (Peripheral blood stem cell and bone marrow transplantation in cancer)
- ไข้หวัดใหญ่ (Influenza)
- กลุ่มยาแก้ปวดและยาพาราเซตามอล (Analgesics and Paracetamol)
- ยาลดไข้ ยาแก้ไข้ (Antipyretics) และยาแก้ปวด (Analgesic or Pain Killer)
- คอร์ติโคสเตียรอยด์ (Corticosteroids)
- สเต็มเซลล์ใหม่ต่อต้านร่างกาย
ปฏิกิริยาต่อต้านอวัยวะใหม่(Transplant rejection หรือ Graft rejection หรือ Tissue rejection หรือ Organ rejection) คือ กระบวนการทางภูมิคุ้มกันต้านทานโรค/ระบบภูมิคุ้มกันที่ร่างกายนำมาใช้เพื่อต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ที่ได้รับการเปลี่ยนหรือการปลูกถ่ายเพื่อชดเชยเนื้อเยื่อ/อวัยวะเดิมที่เสียหายจนไม่สามารถทำงานได้อีก เช่น การปลูกถ่ายไขกระดูก การปลูกถ่ายสเต็มเซลล์ การปลูกถ่ายตับ/การผ่าตัดเปลี่ยนตับ การปลูกถ่ายไต/การผ่าตัดเปลี่ยนไต ทั้งนี้เพราะร่างกายตอบสนองว่า เนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่นี้ เป็นสิ่งแปลกปลอมที่จะก่ออันตรายต่อร่างกาย ร่างกายจึงต้องกำจัดออกไป ซึ่งการต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่นี้จะส่งผลให้เนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่เกิดการอักเสบ
เนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ที่คุณสมบัติทางภูมิคุ้มกันเข้าได้กับระบบภูมิคุ้มกันร่างกายที่เมื่อนำมาปลูกถ่าย จะทำให้ร่างกายมีการต่อต้านต่อเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่น้อยลง เรียกว่า “Matched tissue/organ” แต่ถ้าระบบภูมิคุ้มกันของร่างกายเข้าไม่ได้กับเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ เรียกเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่นั้นว่า “Mismatched tissue/organ”
Transplant rejection มี 3 แบบคือ
ก. Hyperacute rejection คือ การต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ ที่เกิดภายใน 2-3นาที หลังการปลูกถ่ายเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ เช่น การได้รับเลือดที่มีกลุ่มเลือดต่อต้านกัน ซึ่งจะมีความรุนแรงของปฏิกิริยาสูงสุด
ข. Acute rejection คือ การต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ ที่เกิดในสัปดาห์แรก-3เดือน หลังร่างกายที่ได้รับเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่
ค. Chronic rejection คือ การต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ที่เกิดต่อเนื่อง ยาวนาน กว่า 3 เดือน ซึ่งจะมีความรุนแรงของปฏิกิริยาน้อยที่สุดใน 3 แบบ แต่จะมีปฏิกิริยาต่อเนื่องเรื้อรังยาวนาน
อาการ:
อาการของปฏิกิริยาต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ คือ
- เนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่จะมีการทำงานผิดปกติที่ตรวจพบได้จาก อาการผิดปกติต่าง และจากการตรวจทางห้องปฏิบัติการ
- ผู้ป่วยจะรู้สึกไม่สบายร่างกาย อาจปวดเมื่อยเนื้อตัว แน่นอึดอัด เป็นต้น
- อาจมีไข้ มีได้ทั้งไข้ต่ำ หรือไข้สูง
- อาจ ปวด บวม ในตำแหน่งของเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่
- มีอาการคล้ายโรคไข้หวัดใหญ่ เช่น ไข้ หนาวสั่น ปวดเมื่อยเนื้อตัว ไอ
- หายใจลำบาก
- อาการที่ขึ้นกับชนิดของเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ เช่น ไตวาย(อาการ เช่น ปัสสาวะปริมาณน้อย ปัสสาวะเป็นเลือด)ในกรณีปลูกถ่ายไต, ตับวาย(อาการเช่น ปวดท้อง ตอนบน ตับโตคลำได้ ตัว/ตาเหลือง คลื่นไส้อาเจียน)กรณีปลูกถ่ายตับ, เป็นต้น
การวินิจฉัย:
แพทย์วินิจว่าเกิดปฏิกิริยาต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ได้จาก อาการผู้ป่วย การตรวจร่างกาย การตรวจสืบค้นเพิ่มเติมต่างๆ เช่น การตรวจทางห้องปฏิบัติการ การตรวจภาพเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ด้วย เอกซเรย์ เอกซเรย์คอมพิวเตอร์ หรือ เอมอาร์ไอ ทั้งนี้ การจะตรวจวิธีใดขึ้นกับชนิดของเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่และดุลพินิจของแพทย์
การรักษา
การรักษาปฏิกิริยาต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ คือ
- การให้ยาต่างๆเพื่อกดภูมิคุ้มกันต้านทานโรคของร่างกาย(ยากดภูมิคุ้มกัน)ซึ่งต้องกินยาเหล่านี้ตลอดชีวิต และ
- การรักษาประคับประคองตามอาการผู้ป่วย เช่น การให้ยาลดไข้กรณีมีไข้ การให้ออกซิเจนกรณีมีปัญหาทางการหายใจ เป็นต้น
การพยากรณ์โรค:
เมื่อเกิดปฏิกิริยาต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ การพยากรณ์โรคที่จะเก็บเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ไว้ได้ หรือจะต้องนำเอาเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่ออกจากร่างกายผู้ป่วย จะขึ้นกับหลายปัจจัย ที่สำคัญที่ทำให้การพยากรณ์โรคไม่ดี เช่น เนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่เป็นชนิดMismatched, เนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่เป็นชนิดไม่สมบูรณ์หรือได้รับมาจากผู้ป่วยที่ร่างกายไม่สมบูรณ์, ผู้ป่วยมีอายุมาก, ผู้ป่วยมีการติดเชื้อรุนแรงร่วมด้วย, ผู้ป่วยไม่ตอบสนองต่อยากดภูมิคุ้มกัน, ปฏิกิริยาต่อต้านเนื้อเยื่อ/อวัยวะใหม่เป็นปฏิกิริยาต่อต้านชนิด Hyperacute เป็นต้น
บรรณานุกรม
- https://medlineplus.gov/ency/article/000815.html [2017,Aug26]
- https://en.wikipedia.org/wiki/Transplant_rejection [2017,Aug26]
ศาสตราจารย์เกียรติคุณ แพทย์หญิง พวงทอง ไกรพิบูลย์
วว.รังสีรักษา และเวชศาสตร์นิวเคลียร์